Vrijeme darivanja

Vrijeme praznika je vrijeme darivanja. Ljudi daruju porodicu i prijatelje. Ljudi daruju one koji im znače. Daruju da bi im to pokazali. Daruju da bi se osjećali bolje. Daruju da bi im rekli da ih vole. Daruju da bi im rekli hvala. Djecu daruje Sveti Nikola po spisku koji mu ostave na prozoru.  

Naši novi bogataši ne daruju nikoga. Oni vole da primaju darove. A daruju samo ako im se ulog vrati u biznisu.  Oni nisu "obični" ljudi. Njih darovanje ne čini srećnima.  

Priča o darovanju je u stvari priča o tome kako su stvoreni bogataši, a nestali zadužbinari? Zašto više nema dobrotvora? I kuda su se "nagnale" mecene? Priča o tome priča je o vremenu u kom živimo i šatro vrijednostima kojih nema.

Zadužbinari

- Kada ti najbolje ide presjeci. Pomozi nekome, baci novac niz rijeku. Uradi nešto. Duplo će ti se vratiti, prije nekoliko godina ovu mudrost uspješnog poslovanja otkrio mi jedan od najuspješnijih srpskih bankara posljednjih nekoliko decenija. Čovjek - institucija u bankarstvu. 

Od srednjeg vijeka do početka Drugog svjetskog rata kod nas su bogati ljudi, trgovci, ali i kraljevi presijecali tako što su bivali ili zadužbinari ili mecene.

Sinonim za sve mecene svijeta do danas je porodica Mediči, loza bogatih bankara, a kasnije dinastija, koja je vladala Firencom od 14. do 18. vijeka. Medičijevi su oko sebe okupljali ugledne umjetnike kojima su omogućili da stvaraju dijela koja su do danas  umjetničko blago cijelog svijeta.   Za članove porodice Mediči svoja remek dijela dali su: Mikelanđelo Buonaroti,  Verokio, Rafaelo, Donatelo, Sandro Botičeli, Leonardo da Vinči, Benvenuto Čelini i mnogi drugi.  

U isto vrijeme, u srednjem vijeku na našim prostorima počinje da cvijeta "zadužbinarstvo".  U Srbiji su  zadužbinari bili vladari, vlastela i visoki crkveni dostojanstvenici. Manastir Žiča je zadužbina Stefana Prvovenčanog, Mileševa kralja Vladislava, Sopoćani su zadužbina kralja Uroša I, a Gradac zadužbina njegove žene kraljice Jelene Anžujske.

Pećka patrijaršija je zadužbina srpskih arhiepiskopa iz 13. i 14. veka. Ktitor Gračanice bio je kralj Milutin, a Dečana Stefan Dečanski.

Najveći zadužbinar u srpskom narodu bio je kralj Milutin. Ostavio je više od 40 crkava i manastira. Milutinovo dijelo nastavio je njegov sin Stefan Dečanski, a potom i unuk car Dušan. 

Tradicija zadužbinarstva nije nestala ni za 500 godina turske vladavine, ali do procvata ipak dolazi početkom 19. vijeka.

Zadužbinari su bili uspješni trgovci i industrijalci, ministri, profesori, oficiri, vladike, političari. Oni više ne grade crkve i manastire, nego škole, bolnice, univerzitete, osnivaju fondacije za školovanje nadarene djece, s ciljem da u Srbiji "podignu" intelektualnu elitu.

Čak i crkveni velikodostojnici novac ulažu u obrazovanje i kulturu. Zaslugom patrijarha Germana Anđelića osnovana je čuvena Gimnazija u Sremskim Karlovcima. Poslije njega starateljstvo nad gimanazijskim fondovima preuzeo je mitropolit Stefan Stratimirović koji je potom osnovao i bogosloviju, a njegova lična zadužbina je internat  u kojem su stanovali i hranili se siromašni i bogoslovi i gimnazijalci.

Vladika Platon Atanacković je ostavio fondu Srpske gimnazije zgradu u kojoj je danas smještena Srpska akademija nauka i umetnosti u Novom Sadu.

Makso Despić, čuveni srpski trgovac iz Sarajeva s početka 19. vijeka, ostavio je  gradu dvije zadužbine. Despića kuća i danas je muzej koji svjedoči o životu Srba u Sarajevu, a druga je pretvorena u Muzej književnosti i pozorišne umjetnosti.

Stara srpska sarajevska porodica Cekovića takođe je ostavila brojne zadužbine. U jednoj od njih godinama je bila Bogoslovija u Sarajevu, a ta kuća i danas se nalazi u vlasništvu Crkvene Opštine Sarajevo.  Milojka Ceković je ljetnikovac porodice na Palama ostavila Mitropoliji dabrobosanskoj, a danas je ta kuća pod zaštitom države. Milojka je od 1984. godine pa do kraja svog života 1995. godine Zemaljskom muzeju BiH u Sarajevu poklonila 80 predmeta iz ostavštine svoje porodice.  

I sam grad Sarajevo nastao je kao zadužbina, a za osnivača i utemeljitelja smatra se Isa beg Isaković, koji je svojim zadužbinama (vakufima) 1462. godine izgradio grad.  

Najljepše građevine do danas u Beogradu su one koje su "otačestvu" podarili bogati industrijalci i trgovci.  Zanimljivo je i da su najveći srpski zadužbinari bili imućni Srbi "iz preka", oni sjeverno od Save i Dunava. 

Među njima je Sava Popović Tekelija,  plemić, trgovac, ktitor i dobrotvor, prvi Srbin doktor prava, predsednik Matice srpske. Za osnivanje Matice srpske u Pešti priložio je 100 forinti u srebru i 100 forinti u bečkoj valuti. Osnovao je i Zavod za školovanje srpskih studenata, Fondaciju „Tekelijanum“ kojoj je poklonio bogatu biblioteku. Matici, odnosno srpskom narodu će pred kraj života podariti sve: imanja, kuće, 150.000 forinti i svoje ime.

Trgovac Sima Andrejević Igumanov u rodnom Prizrenu podigao je Bogoslovsko-učiteljsku školu, a u Beogradu zadužbinu, koja je školu izdržavala. Beograd do danas krasi njegov dar, Velika Igumanova palata na Terazijama. Preko puta nje je palata braće Krsmanović, u kojoj je 1918. godine proglašeno ujedinjenje u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. 

Trgovac Ilija Milosavljević Kolarac i Toma Vučić Perišić su ustanovili jedan od prvih fondova u Srbiji koji se zvao Fond za pominjanje onih koji su izginuli za otadžbinu.

Kolarac je pomogao stvaranje Pravne akademije u okviru Matice srpske, a testamentom je osnovao Fond za Univerzitet Ilije M. Kolarca. Na palati Fonda na Studentskom trgu piše: "Osnovan sopstvenim trudom na korist svoga naroda".

Kolarac je osnovao i Književni fond „Ilije M. Kolarca“, za nagrađivanja ćirilicom pisanih dijela Srba iz svih „predela srpskih“, i izdavanje knjiga.

Najpoznatiji dobrotvor Beogradskog univerziteta je trgovac solju kapetan Miša Anastasijević u čijoj palati na Studentskom trgu je smješten  Rektorat Beogradskog univerziteta. Na toj zgradi koja je nekada bila Filozofski fakultet piše "Miša Anastasijević svom otečestvu". U zaveštajnom pismu tu prekrasnu palatu je „poklonio otečestvu za prosvetne potrebe”, a u njoj su smještene Velika škola, Gimnazija, Narodna biblioteka, Muzej i Ministarstvo prosvete.

Najbogatiji Srbin, čija imovina je kažu bila skoro osam puta veću od   budžeta Srbije, palatu je gradio kao budući dvor njegove kćerke Sare, udate za princa Đorđa Karađorđevića. Kada su Karađorđevići izgubili vlast predomislio se i dvor darovao Srbiji.

Najveći dobrotvor Beogradskog univerziteta bio je trgovac Luka Ćelović, Trebinjac rodom, koji je preko svoje zadužbine darovao svu svoju imovinu srpskom visokoškolstvu. Nakon smrti, Beogradskom univerzitetu pripalo je 50 miliona tadašnjih dinara i brojne nekretnine: plac s kućom u Javorskoj, kuća u Kraljevića Marka 1, sa četiri stana i četiri lokala, palata na uglu Karađorđeve 65 i Zagrebačke 1, sa 24 stana i šest lokala, palata duž cele Zagrebačke ulice sa 31 stanom i sedam lokala. Sav prihod od ovih imanja upravnik Zadužbine je svakog meseca predavao upravi Beogradskog univerziteta.  Univerzitet je neke zgrade rasprodao, a neke su mu u socijalizmu oduzete.

Ćelović je za života finansirao nadarene studente, izdavaštvo i naučne projekte.  Na sebi je štedio, spavao je u skromnom sobičku na željeznom krevetu. Sa današnje tačke gledišta: čovjek je bio potpuni ludak.

Veliki dobrotvor bio je i Beograđanin Nikola Spasić koji je osnovao Društvo dečjih skloništa za decu bez roditelja, a početkom Prvog svetskog rata imanje i kuću u Knez-Mihailovoj 37 dodelio je kao zadužbinu Srpskom narodnom invalidskom fondu „Sveti Đorđe”.

Zadužbina sina poznatog beogradskog trgovca Spase Stojanovića  podigla je i Dom za iznemogle i sirote u Knjaževcu, a kako nije imao djece Nikola je srpskom narodu zaveštao svoju imovinu u privredne i dobrotvorne svrhe. Ta imovina imala je vrednost gotovo kao cela Nobelova fodacija. Zahvaljujući njemu osnovan je KBC "Zvezdara" kao Gradska bolnica.

Naučnik svetske slave Mihajlo Pupin 1914. godine osnovao je Fond  iz kojeg su na Svetosavskim akademijama nagrađivani učenički dometi u književnosti, istoriji, i guslarstvu. Osnovao je i zadužbinu za otkup srpskih umjetničkih dela i izdavanje publikacija „srpskih starina“ pri Narodno-istorijsko-umetničkom muzeju u Beogradu.

Zadužbinari su bili i mnogi stranci. Američki industrijalac "kralj čelika" Endrju Karnergi stigao je da i u Beogradu podigne Univerzitetku biblioteku.  Jedan od najbogatijih ljudi svijeta do danas, godine svog života posvetio je dobrotvornim aktivnostima, s posebnim naglaskom na ulaganja u kulturu, obrazovanje, naučna istraživanja i mir.  

Fond škotske doktorice Elzi Ingliš, koja je umrla pomažući srpskoj vojsci,  finansirao je gradnju bolnice  „Dragiša Mišović” u Beogradu.

Oni umiru jednom 

Primjera je bezbroj u istoriji sve do Drugog svjetskog rata nakon kojeg je kod nas nestalo zadužbinarstva koje se nije uklapalo u novu ideologiju vladavine "radničke klase".

Danas, iako je došlo do trasnformacije društva i njegovog otklona od komunizma,  do oživljavanja zadužbinarstva ipak nije došlo. U novijoj istoriji Srbije zabilježena su samo dva slučaja zadužbinarstva, ali  zadužbinari nisu ni bogati Srbi, ni tajkuni, nego obični, javnosti nepoznati ljudi.

Miodrag Stanojević iz Beograda zaveštao je Opštini Savski venac dva stana na Senjaku, površine 230 kvadrata. U testamentu koji je otvoren neposredno posle njegove smrti u jesen 2011. naveo je: "Želim da ova moja imovina bude na korist drugima. Onima kojima je najpotrebnija".

Prije njega, penzioner Petar Srnić iz Čačka odlučio je da sve što ima ostavi Beogradskom univerzitetu. Zaveštao je svoja tri stana u Beogradu vrijedna oko pola miliona evra, a u oporuci napisao da sav novac od iznajmljivanja daje za stipendiranje studenata koji žele da ostanu u Srbiji.

Rijetki zadužbinar u RS od rata do danas je Trebinjac sa adresom u SAD Branko Tupanjac. On je ispunio testament pjesnika Jovana Dučića i 2000. godine u Trebinju izgradio hercegovačku Gračanicu i u nju prenio Dučićeve mošti iz Amerike. Time je ispunio posljednju želju velikog pjesnika. 

Tupanjčeva zadužbina, ne spada u ovu novu modu gradnje vjerskih objekata. Jer moderni "zadužbinari" crkve prave u svoju, a ne u slavu Boga. A kamo li pjesnika. U njihovim crkvama nema Dučića, a slabo ima i Boga. Zidove krase ikonostasi na kojima su oni oslikani kao sveci. Po ugledu na srednjovjekovne običaje.

U svakoj vanrednoj prilici važe vanredna pravila, pa i u ratovima, koji su vanredno stanje. Posljednjih rat ni u čemu nije izuzetak. Nije to prvi rat u kojem su rodjeni novi tajkuni, niti je to prvi rat u kom se švercovalo, varalo, otimalo, pljačkalo.... U svakom ratu i tamo i ovdje jedni ginu, drugi trguju, treći pljačkaju. Poslije je na snazi ona: Samo me ne pitajte za prvi milion, sve drugo ću vam ispričati.

Poznata je priča o tome kako su srpski trgovci u Prvom svjetskom ratu vojsci slali so i brasno pomješano sa pjeskom. Od države su naplaćivali gomile novca i tako iz rata izlašli kao veoma bogati ljudi.

Bili su to tajkuni svoga vremena. I trgovac Ćelović je bio jedan od njih. Ali za razliku od današnjih tajkuna, kojima nikada nije dosta i koji se medjusobno trkaju ko će više imovine da prigrabi za sebe, oni nekadašnji su bili društveno odgovorni. Oni su dobročinstvo smatrali kao roduljubivu obavezu. Oni su se takmičili ko će više ostaviti svom narodu i svojoj državi.  Skovana je tada i narodna poslovica koja kaže: "Dukat dobija na sjaju ako je u zadužbini".

Zajedničko svim tim ljudima, zadužbinarima, mecenama, darodavcima bilo je da su podršku kulturi, obrazovanju, nauci smatrali patriotskom obavezom. Na taj način, svojim donacijama, fondovima, zadužbinama, oni su vraćali dug državi i narodu koji su im omogućili da steknu tako veliko bogatstvo. I upisali se u tefter besmrtnih, onih po kojima se pola Beograda i danas zove.  

Po ovima današnjim tajkunima moći će zovu jedino jahte kojima jedre morima i okeanima, privatna imanja po Nicama, Montekarlima, Sejšlima i ostalim poreskim rajevima.... Oni su rodoljubi, ali samo druge vrste. Oni vole državu zato što ona postoji zbog njih. I baš ih briga što će umrijeti samo jednom, jer za Andrića jesu čuli ali nisu imali kad da ga čitaju. Tako su preskočili i onu njegovu da „svi mi umiremo samo jednom, a veliki ljudi dva puta: jednom kada ih nestane sa zemlje, a drugi put kad propadne njihova zadužbina”.

U tom i takvom poretku stvari i oni rijetki, koji daruju, to skrivaju, da se ne bi našli na udaru javnosti kao remetilački faktor. Bolje je gledati svoja posla. Jer što reče Basara: Nelogično je da  poredak koji se temelji na nekulturi ulaže u kulturu. Radio bi o sopstvenoj glavi.