Neko to odozgo vidi sve

 

Radio-televizija Srbije nedavno je emitovala nove epizode serije “Zaboravljeni umovi Srbije”, projekta koji je započeo 2007. godine. 

U pokušaju da nepravedno zaboravljene velikane rehabilituje i izvuče sa margina istorije i kulturnog nasljeđa ispričala je priču o mnogima od onih čijih imena nema u udžbenicima, čije knjige nisu u lektirama, onih koji su čovječanstvu bili dragocjeni onoliko koliko nama nisu.

Gorostas u podrumu

Jedan od njih neosporno je Stanislav Vinaver, mada ne znam da li je snimljena epizoda o njemu. Kada se poslije Drugog svjetskog rata vratio iz njemačkog zarobljeništva u Beograd, Vinaver je završio u podrumu novinske agencije Tanjug kao prevodilac u noćnoj smjeni. Bio je prisiljen da ćuti, da ne istupa u javnosti. Njegove knjige nije htio da štampa niko. Njegovi istupi u Udruženju književnika nisu se citirali u novinama. Tako su ga i živoga ubijali.

Po ocu Jevrej, po majci Nijemac, po sopstvenom izboru Srbin, u tom podrumu Vinaver je ostao skriven do danas. Intelektualac raskošnog svjetskog formata, koji je jednom narodu dao sve, a on njemu ništa sem poniženja, ostao je do danas nepoznat i Evropi, ali i onima koji žive u jeziku koji je izabrao kao svoj.

Tek ovih dana iz štampe je izašlo deveto kolo “Dela” Stanislava Vinavera, koje je priredio Gojko Tešić, čovjek koji je 30 godina svog rada posvetio istraživanju i sabiranju djela raskošnog intelektualca. Sve do ove godine nije mogao naći izdavača koji će objaviti bogati opus jedne od najvećih ličnosti srpske kulture 20. vijeka. Kaže da do sada Vinaverova “Dela”, koja je sabrao, imaju 70 knjiga.

A kako ne bi? Mnogo toga ostavio je srpskom jeziku i kulturi Stanislav Vinaver. Veliki broj tekstova u novinama, jer bio je novinar koji se bavio književnošću, hroničar jednog grada, jednog naroda, direktni učesnik i hroničar njegove istorije... Bio je parodičar, pjesnik, kritičar, feljtonista, prevodilac, poliglota, filozof, esejista, istoričar književnosti, jezički genije, naučnik, matematičar, fizičar, veliki polemičar, opasan književni, likovni i pozorišni kritičar. Bio je svjedok ruske revolucije, jedan od 1.300 srpskih kaplara koji je živ stigao do Krfa, svjedok fašističkog spaljivanja knjiga u Berlinu, diplomata, zarobljenik Gestapoa, majstor joge...

Bio je veliki svjetski intelektualac u malom narodu. Sjajno obrazovan erudita prevodio je sa sedam jezika (znao je i starogrčki i latinski), završio je studije na Sorboni kod najboljih profesora toga vremena.

Kada su predratni nadrealisti 1945. obukli kožne mantile političkih komesara Udbe i počeli da zabranjuju i knjige i predstave napisao je pismo podrške sjajnoj Miri Stupici.

Drugovao je sa Crnjanskim, Rastkom Petrovićem, Nušić mu je bio šef u Ministarstvu prosvete, a Bora Stanković kolega... Bio je saputnik i ključni saradnik Rebeke Vest na putovanju po Balkanu. U njenoj knjizi “Crno jagnje i sivi soko” Vinaver je Konstantin, erudita koji je Evropu na najljepši način upoznao sa nama.

- Njegov zavičaj bio je u srpskom jeziku i on je bio Srbin po sopstvenom izboru. On je bio Srbin koliko je hteo, a hteo je u tom jeziku najviše. (“Simfonija Vinaver” M. Vitezović).

Da li je pogriješio? Da je bio Nijemac da li bi bio prepušten zaboravu? Da je bio Jevrej da li bi u podrumu “proveo” 60 godina poslije smrti? Da li bi oni dopustili da podrumska memla decenijama ubija intelektualnog gorostasa? Posve sigurno: ne. Jer veliki narodi nemaju taj komoditet da otpisuju i zaboravljaju najveće. Zato i jesu veliki. Gorostasi njihove kulture, jezika i nauke su njihov temelj, jer veliki znaju da se samo taj i takav temelj ne ruši lako.

A šta smo mi uradili? I šta uopšte radimo?

Tek u septembru 2007. godine jedna mala spomen-pločica postavljena je na zgradi u Đakovačkoj 21 u Beogradu na mjestu gdje je nekada bila porodična kuća u kojoj je živio Stanislav Vinaver. U pokušaju da se institucija Vinaver otrgne od zaborava Milovan Vitezović je napisao “Simfoniju Vinaver”, a Gojko Tešić život posvetio da sabere ono što je srpskoj kulturi i jeziku ostavio Vinaver. U okolnostima u kojima živimo i pravilima koje poštujemo i tako malo ogromno je mnogo.

Nismo mi Grci

Nažalost, nije Vinaver jedini. Slično su prošli i Mihajlo Pupin, i Mileva Marić Ajnštajn, i Rastko Petrović, ali i Miloš Crnjanski, i Vasko Popa, i Milorad Pavić, i Dragoljub Jovanović pa i Nikola Tesla... Kao zapostavljeni geniji malog naroda.

I samo tom narodu moglo se dogoditi da Pupinov autobiografski roman “Sa pašnjaka do naučenjaka”, za koji je dobio Pulicerovu nagradu, bude obavezna lektira u školama u SAD, ali da u njegovim školama ne bude.

A Pupin je svoju zemlju i svoje rodno selo Idvor u Banatu volio toliko da je imenu dodao ime sela. Zvao se Mihajlo Pupin Idvorski. Bio je član Nacionalne akademije nauka SAD, jedini koji po rođenju nije bio Amerikanac, a postao je predsjednik Njujorške akademije nauka, predsjednik Američkog instituta elektrotehničara, počasni doktor 20 univerziteta. Na Kolumbija univerzitetu laboratorije fizike i danas nose njegovo ime.

Osnovao je dva fonda, jedan koji je nosio ime njegove majke pomogao je školovanje više od 20.000 ratne siročadi Prvog svjetskog rata, a drugi, koji je nosio njegovo ime, zamislio je kao podršku svom rodnom Idvoru.

Muzej koji nosi ime Pupina, čovjeka koji je uspostavio prvu telefonsku vezu između Bostona, Njujorka i Vašingtona, telefon je dobio tek prije deset godina. U Beogradu tek ove godine treba da dobije spomenik i to preko puta Univerzitetske biblioteke koju je Srbiji poklonila američka “Karnegi fondacija” upravo zahvaljujući zalaganju Mihajla Pupina.

I kakvo je onda čudo što Pupina svojataju Makedonci? A Teslu Hrvati? A Vaska Popu Rumuni? Vinavera doduše još niko, ali njega “čuvamo” u podrumu.

Još se ne zna ko će prisvojiti Milevu Marić Ajnštajn. Za sada ona je omiljena istorijska ličnost ciriških dama.

Velika matematičarka, prva žena Alberta Ajnštajna, rođena je u Titelu, a u Rumi i Novom Sadu i danas su kuće u kojima je živjela njena porodica. Navodno, spomen-ploče nema ni na jednoj od njih.

Milevin preorani grob otkriven je prije deset godina na ciriškom groblju. Pet godina kasnije postavljena je spomen-ploča. Vraćanjem njenih zemnih ostataka u Srbiju bavio se jedino, akademik Aleksandar Marinčić, ali je ovaj svijet napustio prije nekoliko godina. Jedna škola u Novom Sadu nosi njeno ime, nekoliko ulica takođe i jedna bista u Sremskoj Mitrovici.

Pa nismo mi Grci da pravimo parkove pa da bankrotiramo. Jedan takav napravili su u nedođiji. U planinskom selu Stagira, Bogu iza nogu, je Aristotelov park. U tom selu (rodnom Aristotelovom) između borova izdiže se njegova bista visoka četiri metra, a u parku pod vedrim nebom izloženi su radovi i ploče sa uklesanim izrekama filozofa.

Zato ćemo da gradimo Diznilend u Kragujevcu. Ima jedan takav u Parizu, ali istina malo dalje od njega je i drugi - Park Asteriksa i Obeliksa. Taj tematski zabavni park baziran je na pričama o Asteriksu. Ništa čudno, jer Francuzi su stari nacionalisti.

Ali ni Britanci nisu mnogo bolji. I oni imaju sličan park. U parku “Dikensov svijet” živi se u viktorijanskom vremenu, a posjetioce zli učitelj Olivera Tvista propituje koliko znaju i šta znaju o svom ocu Dikensu.

Doduše, odnos prema sebi ozbiljno smo narušili izgradnjom Andrićgrada, grada spomenika jedinom našem nobelovcu. Od koga je previše je. Zato, draga Mileva, nemoj još i ti da nam se smiješ, onako kako nam se smije Branko Ćopić. I Stanislav Vinaver.

“Ostala je priča koju je zabeležio Rade Konstantinović da je na Vinaverovoj još svežoj humci Zuko Džumhur prstima nacrtao njegov lik kako se smeje, lica okrenutog Beogradu. I kako je pružajući napojnicu grobarima rekao: Vinaver nije ostao nikome dužan. Ni vama, ni onima... Vidite kako im se poslednji smeje. (“Simfonija Vinaver”)